سید هادی صالحی: «پایه‌گذار رشته‌های تخصصی در شیعه مرحوم آقای مصباح بودند. چند سال ایشان پیگیر این مسایل بودند. بعداً مرحوم آقای طاهری خرّم‌آبادی چند روز مشهد ماند و کار را دید. بعد رفت قم، یک اکیپی به مشهد فرستاد. این‌ها رفتند چند روز آن‌جا ماندند. سرفصل‌‌ها، تقسیم‌بندی‌ها و چگونگی کار گروه‌های تخصصی را دیدند، با اساتید مصاحبه کردند که کار چطور انجام می‌شود. با طلبه‌‌ها مصاحبه کردند، بازخوردها را گرفتند از طلبه‌ها سؤال و جواب کردند، امتحان گرفتند و پرسیدند: شما چند سال است طلبه هستید و وارد سطح شدید؟ طلبه‌ها گفتند: من مثلاً سه سال است وارد سطح شدم. وقتی نگاه کردند، امتحان گرفتند، دیدند در این سه سال این طلبه به قدر 5 تا ۶ سال درس خوانده و کاملاً حاضر است. دیدند که این روش جواب می‌دهد و طلبه را پیش می‌برد. ما این را نیاز داریم، خودتان بهتر از من می‌دانید که فقه دایره‌‌اش مرتب گسترش پیدا می‌کند. اگر فقط با آن روش‌های عادی بخواهیم فقه را بخوانیم، در آینده به مشکلات بیشتری برمی‌خوریم. اکّیپ آقای طاهری خرّم‌آبادی بعد از این‌که به مفید بودن روش کار آقای مصباح اطمینان حاصل کردند، قم رفتند و این روش را در آن‌جا پیاده کردند. در حین اجرا نیز ارتباطاتی با مشهد داشتند تا بتوانند این روش را به‌طور کامل پیاده کنند. این فرایند رشد کرد، بعد شد رشته تخصّصی فقه و اصول. به تدریج آقایان دیگری هم، این کار را انجام دادند. خود آقای طاهری خرّم‌آبادی نیز افرادی را تشویق کردند که شما هم مدرسه تخصّصی فقه و اصول داشته باشید. بعد از این مرحله رشته‌های تخصصی دیگر بوجود آمد. آقای مصباح در مشهد رشته تخصصی عقاید داشتند که بعدا پایه‌کار دیگر مدارس مشهد و قم شد. بنا براین آقای مصباح پایه‌گذار رشته‌های تخصّصی در حوزه هستند. اگر کسی خودش به مسائل علمی احاطه نداشته باشد و مباحث در دستش نباشد، به این مسائل نمی‌تواند ورود موفّقی داشته باشد. ما افراد زیادی دیدیم که به قول امروزی‌ها بیشتر سخت‌افزاری بودند یعنی چون آن فضل را ندارند بیشتر دنبال این هستند که چطور به مردم کمک کنیم، ساختمانی بسازیم، مسجدی، حسینیه‌ای، مدرسه‌ای و تو این وادی‌ها هستند. عقد و عروسی و جهیزیّه بدهیم از این جور چیزها. امّا آدمی که بعد علمی داشته باشد نقایص حوزه را می‌بیند و برایش برنامه می‌ریزد. مرحوم آقای مصباح دیدند که ما نسبت به گذشته در فقه و اصول مشکل داریم، لذا فوراً اقدام کردند و کار را در مشهد شروع کردند و از میان طلّاب مستعد افغانستانی افرادی را شناسایی کردند، ساماندهی کردند و برای‌‌شان برنامه گذاشتند. آقای مصباح فهمیدند که اگر یک مدرسه‌ای باشد این‌‌ها را ساماندهی کند و ناظری بالا سرشان باشد یا مدیری که از این‌ها کار بکشد و مرتب هم امتحان بگیرد، این‌ها رشد می‌کنند. ما این را برای آینده تشیع افغانستان نیاز داریم. من یادم هست این افراد چند سالی که آن‌جا بودند به یک بلوغی رسیدند. مرحوم آقای مصباح گفتند: الان این‌ها بروند تدریس کنند. بعضی‌هایشان مایل بودند که بمانند و ادامه تحصیل دهند، اما آقای مصباح سفت ایستادند و فرمودند: این‌ها باید بروند تدریس کنند تا راه بیفتند. بعضی‌ها را در مدارس استان خراسان فرستادند. اسمی هم از آقای مصباح روی این‌‌ها نبود، در آن‌جا به عنوان استاد می‌رفتند. ادبیات، لمعه، اصول، رسائل و مکاسب می‌گفتند. علاوه بر استان خراسان آنها را به زابل، زاهدان و بندر‌عبّاس نیز فرستادند. آقای مصباح هم از آن‌ها حمایت می‌کردند و مبلغی‌ می‌‌پرداختند. بنابر‌این ایشان به واقع سطح حوزه‌‌های علمیه شرق کشور را با آن اساتید بالا کشیدند. یعنی هم استاد تربیت کردند و هم استاد به مدارس و مناطق اعزام کردند. ایشان می‌گفتند: بروید چند سال تدریس کنید، یک دور لمعه و اصول تدریس کنید و برگردید. حتی از بین‌ این‌ها در مقاطع بالاتر خود مؤسّسه ثامن به عنوان استاد ناظر مباحثه طلّاب مبتدی استفاده می‌کردند. این شیوه کار بسیار خوب جواب داد یعنی از تولید به مصرف بود. بنابراین به نظر من بزرگترین کار آقای مصباح پایه‌گذاری رشته‌های تخصّصی در کل حوزه‌های شیعه است. آیت‌الله خویی آن زمان جاهای مختلف مدرسه ساخته و خدمات زیادی انجام داده است. در قم مدینه‌العلم ساخته، در مشهد مدرسه ساخته و در جاهای مختلف دنیا خدماتی کرده است. امّا آن چیزی که از حوزه برای آیت‌الله خویی مهم است، مدرسه نیست، چون دیگران هم مدرسه ساختند؛ در اصفهان مدارس را شاهان ساخته‌‌اند. مدرسه جزء است. اساس حوزه بعد علمی است؛ تقریرات آیت‌الله خویی مهم است، تربیت شاگردش مهم است. در مورد آقای مصباح نیز باید این نوع نگاه را داشته باشیم؛ آقای مصباح وکیل مراجع بود امّا مدرس تمام وقت نبود. منظور من این است که ببینیم به لحاظ علمی ایشان در حوزه چقدر تأثیر داشته؟ در این نوع نگاه متوجّه می‌‌شویم که ایشان دو رشته تخصصی مادر و اصیل را پایه‌گذاری کردند (فقه و عقاید). بابراین ایشان پایه‌گذار و مؤسس است. مثلاً در اصول می‌گویند فلان آقا مؤسس است. این واقعاً یک روش جدید است. البته روشن است که یک کسی تا خودش مدرّس نباشد به این چیزها فکرش نمی‌رسد. امّا در آن شرایط زمانی فکر آقای مصباح به این نیاز رسید، چرا؟ من فکر می‌کنم حتماً یک عنایتی مِن عِند‌الله و عِند‌الحجّه بوده است. معلوم است که پایه‌گذاری دو رشته تخصّصی کار آسانی نیست. شاید کسی آمده مثلاً یک چیزی صحبت کرده جرقه‌‌ای زده شده، بعد ایشان راجع به این موضوع با افراد زیادی مشورت و نشست و برخاست کرده، وقت گذاشته، برنامه‌‎‌ریزی کرده، مشاور تعیین کرده، پیشنهادات را دیده، جایش کجا باشه، کتاب‌هایش چطور فراهم شود، اساتید چطور جمع و جور شود، و... من دیدم بعضی از افراد را که ایشان از خانه‌‌اش کشید بیرون. می‌گفت: شما در خانه برای چند نفر درس می‌گویید؟‌ آن درس‌‌تان محفوظ، بیایید این‌جا برای مثلاً 20 نفر درس بگویید. ایشان اول از دروس سطح شروع کردند. بعد به درس خارج پرداختند. بعضی درس‌ها برای ده نفر بود، برای هشت نفر بود. تعداد کلاس‌ها را زیاد نمی‌کردند تا استاد بتواند به آنها رسیدگی کرده و فقط روی آن چند نفر ‌‌کار کند (مصاحبه با حاج آقای سیّد هادی صالحی، 13 مردادماه 1398ش).