زندگی نامه مرحوم آیت الله سید محمدحسین مصباح موسوی (قدّس سرّه)
مرحوم آیت‌الله سیّد محمّد‌حسین مصباح موسوی (رحمت‌الله علیه) فرزند آیت‌الله سیّد اسد‌الله مصباح (رحمت‌الله علیه) فرزند سیّد مرتضی، فرزند سیّد اسماعیل، فرزند سیّد عبد‌الله فرزند سیّد کاظم (رحمت‌الله علیهم اجمعین) در روز سه شنبه 9 محرم (تاسوعا) 1345ق. برابر با 28 تیر‌ماه سال 1305ش. در بیت علم، تقوا و سیادت در مشهد مقدّس دیده به جهان گشودند. ایشان کودکی خود را در دامان پدر گرانقدر و مادر مهربان‌شان سپری کرده و از آوان کودکی به دلیل تولد در خاندان علم و فضل با عالمان دینی انس گرفتند. مرحوم آیت‌الله مصباح در کودکی روخوانی، روان‌‌خوانی و تلاوت قرآن کریم را فراگرفته و با خواندن و نوشتن آشنا شدند.
آیت الله مصباح موسوی (رحمت‌الله علیه) پس از سپری شدن دوران کودکی برای تحصیل علوم دینی وارد حوزه علمیّه مشهد شدند و از اساتید برجستۀ آن دوره استفاده کردند. ایشان ادبیات را از محضر مرحوم شیخ محمّد‌تقی ادیب نیشابوری (ادیب ثانی)، لمعه‌تین را نزد مرحوم حاج میرزا‌احمد مدرس، مقداری از مکاسب را از محضر آیت‌الله صدوقی یزدی فرا گرفتند. در ادامه سطوح عالیه فقه و اصول را در محضر آیات عظام آیت‌الله العظمی میلانی و آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی تلمّذ کردند. ایشان بعداً افتخار یافتند به همراه آیت‌الله سیّد محمّد‌باقر حجّت طباطبائی از درس خارج آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی به‌صورت خصوصی بهره ببرند. به روایت حاج آقای دانش: «من این مطلب را از آیت‌الله سیّد محمّد‌باقر حجّت طباطبائی شنیده بودم که ایشان می‌گفتند: «آقای مصباح خیلی مورد توجّۀ مرحوم آقای شیخ هاشم بودند و برای یک ایشان درس خصوصی داشتند. خود حاج آقای مصباح هم در مسجد فیل تدریس داشتند» (مصاحبه با حاج آقای دانش، 16 بهمن 1397ش).
مرحوم آیت‌الله مصباح از جوانی و 27 سالگی مسئولیّت‌های خدماتی و اجتماعی را به دوش داشته و با این وجود فعالیّت علمی خود را نیز دنبال می‌کردند. ایشان مشتاقانه به فعالیّت‌های اجتماعی اشتغال داشتند و در کنار آن در مسجد گوهرشاد و مدرسه علمیّۀ میرزا‌جعفر (محلّ فعلی دانشگاه رضوی) به تدریس مشغول بودند. آن مرحوم تقریباً از ابتدای طلبگی دروسی را که خوانده بودند به طلّاب تازه وارد تدریس می کردند. به روایت حاج آقای نور‌اللهی: «بنده دوران کودکی را در شمال گذراندم. بعدها ساکن تهران شدم. حدود سال 1336ش از تهران به مشهد آمدم و از آن زمان مشغول تحصیل در مشهد شدم. بیشتر درس‌های بنده در مسجد گوهرشاد بود. آن زمان حوزه علمیّه مشهد، مدارس و امکانات امروزی را نداشت، لذا برخی از درس‌ها در مسجد گوهرشاد و برخی در دیگر مدارس و مساجد برگزار می‌شد. مرحوم آیت‌الله مصباح نیز قبل از ظهرها دو درس لمعه در مسجد فیل داشتند، به‌گونه‌ای که دروس ایشان با نماز ظهر و عصر همزمان می‌شد. ایشان در همان مسجد اقامه جماعت نیز داشتند. در این درس‌ها حدود 30 نفر از طلّاب شرکت می‌کردند. بنده نیز در درس لمعۀ ایشان که آن زمان به باب‌النکاح رسیده بود، شرکت می‌کردم. از آن زمان تا امروز حدود 60 سال گذشته است و متأسّفانه من جزئیات را فراموش کردم اما برخی از اُموری که به یادم هست را عرض می‌کنم. حوزه علمیّۀ آن زمان برنامه‌های امروز را نداشت و اساتید الزاماً از طرف حوزه معرفی و منصوب نمی‌شدند، بلکه طلّاب به علاقۀ خود استاد انتخاب می‌کردند. در آن شرایط جذّابیت علمی و اخلاقی اساتید مهم‌ترین عامل ثبات تدریس بود. درس مرحوم آیت‌الله مصباح خیلی خوب بود. طلّابی که درس ایشان را تجربه کرده بودند، عمق و نحوۀ تدریس ایشان را نسبت به سایر اساتید آن زمان ترجیح می‌دادند و می‌گفتند: «درس ایشان 80 درصد از درس دیگران بهتر است.» آن چیزی که درس مرحوم آیت‌الله مصباح را نسبت به دیگران ممتاز کرده بود تدین و اخلاق ویژۀ ایشان بود. ایشان با عموم طلّاب و به‌مخصوص با کسانی که در درس ایشان شرکت می‌کردند خیلی خوب برخورد می‌کردند. رفتارشان بسیار مؤدّبانه و محترمانه بود به‌گونه‌ای که طلّاب را مجذوب خود می‌کردند. اگر طلبه‌ای در درس اشکال می‌کرد یا سؤالی داشت، ایشان بسیار محترمانه به اشکال او جواب می‌دادند. ایشان نسبت به امور تربیتی طلّاب خیلی مواظبت داشتند؛ اگر موی سر طلبه‌ای بلند بود، تذکّر می‌دادند و به نحوی به او می‌فهماندند که موی سرش را کوتاه کند. یا اگر طلبه‌ای ساعت مچی داشت یا پیراهن یقه‌دار می‌پوشید، تذکّر می‌دادند و می‌فرمودند طلبه باید قداست و زی‌طلبگی را مراعات کند» (مصاحبه با حاج آقای نبی‌الله نورالهی، 26 دیماه 1398ش).
مرحوم آیت‌الله مصباح کتاب‌های ادبیات، اصول فقه، معالم، لمعتین، رسائل و مکاسب را به کرات تدریس کردند. بعدها که ایشان در محل مسجد فیل به اقامۀ جماعت می‌پرداختند، به تدریس سطوح‌عالیه و تفسیر قرآن‌کریم در محل همین مسجد فیل نیز اشتغال داشتند. ایشان سالیان طولانی لمعتین و مکاسب را تدریس می‌کردند. بعداً که گرفتاری‌ها و فعالیّت‌های خدماتی و اجتماعی ایشان گسترش یافت، به مرور زمان مجبور شدند تدریس را تعطیل کنند. ایشان در دوران تحصیل بسیار جدّی و علاقهمند به درس و بحث بودند. به روایت حاج آقای دانش:
«پدر من مرحوم حاج شیخ علی‌رضا دانش سخنور در سال 1322 شمسی در مدرسۀ خیرات‌خان، شاگرد و هم‌حجرۀ مرحوم ادیب دوم بود. آقای ادیب طلبه‌هایی را که به ادبیات علاقه داشتند دوست داشت و پدر من به ادبیات بسیار علاقهمند بود. ایشان (پدرم) الفیه و متن فواید‌الصمدیّه را حفظ بود. پدر من با مرحوم آقای سیّد محمّد‌حسین مصباح موسوی (ره) هم‌مباحثه بوده است. پدرم می‌گفتند: «ما در مباحثۀ (مکاسب یا شرح لمعه) قرار گذاشته‌بودیم هرکس اشتباه کند در آن روز باید بانی چای بچه‌ها باشد. لذا می‌گفتند: «با رفقا قرار گذاشتیم که یک روزی که حاج آقای مصباح می‌خواند، کاری کنیم که چای بر ایشان تحمیل شود» (مصاحبه با حاج آقای دانش، 16 بهمن 1397ش).
یکی از خصوصیات مهم مرحوم‌آیت الله مصباح عشق به علم و دانش بود. آن مرحوم به معنای واقعی عاشق علم و دانش بودند و این شیفتگی در آموزش علم و تدریس به شاگردان دیده می‌شد. به روایت حاج آقای عبّاسزاده: «حاج آقا واقعاً عالم عامل بود. یک موقعی با ایشان صحبت می‌کردم. می‌گفتند نمی‌دانم چرا طلبه‌ها این طوری شدند (گلایه داشتند از بعضی از طلبه‌ها). می‌گفتند من درس آقا حاج شیخ هاشم قزوینی می‌رفتم، مثلاً ساعت سه قرار بود درس شروع شود، من ساعت دو با عشق مسشیر را طی کرده و به محل درس می‌رفتم. بعضی اوقات از عجله عبایم را جا می‌گذاشتم» (مصاحبه با آقای عبّاسزاده داماد مرحوم آیت‌الله مصباح، 15 اسفند 1397ش).
آن مرحوم آن‌قدر به درس و بحث توجّه داشتند که در مباحثه با دوستان طلبه حاضر بودند هر روز همۀ دروس را از اوّل تا آخر بخوانند. به روایت حاج آقای آمیقی: «من با آقای مصباح هم‌درس و هم‌مباحثه بودم. کفایه را با‌هم مباحثه داشتیم. استاد لمعه‌مان هم مرحوم حاج میرزا‌احمد مدرس بود. استاد کفایتین‌ما مرحوم حاج هاشم مدرس بود. در مباحثه هر روز ایشان می‌خواند. بعدها ایشان مدتی در مسجد فیل بحث میراث کتاب لمعه را تدریس می‌کرد» (مصاحبه با حاج آقای آمیقی، 20 بهمن 1397ش).
آغاز فعالیّت‌های دینی
با فوت مرحوم آیت‌الله سیّد مرتضی مصباح (رحمت‌الله علیه) در سال 1372 هجری قمری مطابق با 1331 هجری شمسی مرحوم آیت‌الله سیّد محمّد‌حسین مصباح موسوی (رحمت‌الله علیه) در سن 27 سالگی مسئولیّت نمایندگی مراجع و مسئولیّت بیت آیت‌الله مصباح (رحمت‌الله علیه) را به عهده گرفتند. ایشان در جوانی مورد اعتماد مراجع عظام قرار گرفتند و توانستند به خدمات اجتماعی، فرهنگی و دینی بیت آیت‌الله مصباح ادامه دهند. آیت‌الله مصباح بیت را نه فقط مستحکم و پایدار ساختند که در مرور زمان فعالیّت‌های آن را گسترش دادند. ایشان آن نهال‌نوپا را به درخت جوان، شاداب و پر‌ثمر تبدیل کرده و آن را به تنها تکیه‌گاه نیازمندان و محرومان در مشهد و حتی خراسان ارتقا دادند. آغاز فعالیّت‌های دینی و خدماتی مرحوم مصباح، شایستگی، استعداد و توانمندی آن مرحوم را در فعالیّت‌های اجتماعی و خدماتی نشان داد. آن مرحوم بیت را به یک پایگاه بزرگ فرهنگی و خدماتی تبدیل کردند. یکی از خدمات بزرگ ایشان به طلّاب علوم دینی برقراری شهریّۀ مرتب ماهیانه در مشهد است. سابق بر آن طلّاب مشهد از شهریّه برخوردار نبودند. گاهی برخی از مراجع در بین طلّاب تقسیمی توزیع می‌کردند. امّا مرحوم مصباح با فعالیّت مداوم خود و دلسوزی برای طلّاب مشهد شهریّۀ دائمی را برقرار ساخته و یکی از دغدغه‌های مهم طلّاب را بر‌طرف کردند. گسترش فعالیّت‌های بیت آیت‌الله مصباح از دیگر خدمات مهم آن مرحوم است. ایشان با انجام خدمات بزرگ، توانمندی و درایت خود را در حوزۀ علمیّه مشهد و در بین مردم اثبات کرده و زمینۀ رجوع بیشتر مردم را به این بیت شریف فراهم کردند. فعالیّت‌های خدماتی و اجتماعی آن مرحوم چنان گسترده و عمومی بود که در مرور زمان جنبه‌های علمی و استادی ایشان تحت تأثیر جنبۀ خدماتی آن مرحوم قرار گرفت. به روایت حاج آقای مهدیپور: «آقای مصباح از بس که در جهت خدمت به حوزۀ علمیّه و طلّاب شهرت داشتند، درجۀ تحصیل ایشان اصلاً مطرح نبود. چون جهات دیگرش غلبه می‌کرد. هرکس اسم آقای مصباح را می‌شنید از این‌که به حوزویان کمک می‌کند و به طلّاب می‌رسد، این مسأله جهت علمی‌ایشان را تحت تأثیر قرار داده بود» (مصاحبه با حاج آقای مهدیپور، قم، 13 مرداد 1398ش.)
با فوت اخوی ایشان (مرحوم آیت‌الله سیّد مرتضی مصباح رحمت‌الله علیه) مرحوم آیت‌الله سیّد محمّد‌حسین مصباح موسوی (رحمت‌الله علیه) در 27 سالگی مسئولیّت بیت مرحوم آیت‌الله مصباح و نمایندگی مراجع عظام را به دوش گرفتند. جالب این‌که در همان سن جوانی یعنی 27 سالگی مراجع عظام به آیت‌الله مصباح اعتماد کردند و این نشانۀ درستکاری، اخلاص در کار و عمل بود که مورد توجّه مراجع قرار گرفت. فرزند ایشان حاج آقای سیّد محمّد‌رضا مصباح در این زمینه فرموده‌اند:
«از وقتی افراد، سابقۀ بیت و صحت کار مرحوم آیت‌الله مصباح را در عمل می‌دیدند و لمس می‌کردند که این بیت چگونه دلسوزانه و مخلصانه کار می‌کند، آیت‌الله مصباح مورد اعتماد قرار می‌گرفتند. مرحوم ابوی مورد اعتماد خاص مرحوم آیت‌الله بروجردی بودند و این خیلی روی اعتماد دیگر مراجع اثر داشت و مهم بود. آنها وقتی می‌دیدند که یک طلبه جوان 27 ساله وکیل آیت‌الله بروجردی شده است، طبعاً اعتماد می‌کردند یا آنها با سخن علمایی مواجهه می‌شدند که از مشهد می‌آمدند و از خدمات بیت مصباح موسوی می‌گفتند و با احساس فراوان نزد مراجع دیگر خدمات بیت را شرح می دادند که؛ آقا ما در مشهد با هم‌چنین شخصی برخورد کردیم که بسیار خوب به وظیفه‌‌اش عمل می‌کند. با این توصیفات مردم و مراجع یقین می‌کردند که ایشان اهل کار است. این رضایت عمومی یکی از رموز مهم توسعۀ خدمات ایشان بود. چون مرحوم پدرم دنبال این بود که چطور می‌شود خدمت‌رسانی کرد. هر کاری که احساس می‌کرد برای مذهب و تشیّع ضرورت دارد، نه، نمی‌گفت، ولو این‌که مبالغ عظیمی ایشان مقروض می‌شدند، آن کار را انجام می‌دادند. هرجا که نیاز به ورود می‌دانستند فوراً استارتش را می‌زدند، هرچند دست‌‌شان خالی بود. بعد لطف خدا هم شامل ایشان می‌شد» (مصاحبه با حاج سیّد محمّد‌رضا مصباح، 7 بهمن 1397ش).
به همین دلیل مراجع وقت و خصوصاً مرحوم آیت‌الله بروجردی (رحمت‌الله علیه) به مرحوم آیت‌الله مصباح اعتماد کردند و وکالت خود را بعد از فوت مرحوم آیت‌الله سیّد مرتضی مصباح (رحمت‌الله علیه) به ایشان تفویض کردند. بر اساس اعتماد مرحوم آیت‌الله بروجردی، دیگر مراجع عظام نیز نمایندگی و وکالت خود را به مرحوم آیت‌الله مصباح واگذار کردند. آیت‌الله مصباح به‌دلیل خدمات خالصانه خود، مورد اعتماد همه مراجع عصر خود بودند و از همۀ آنها وکالت داشتند.
سایت الهادی در راستای معرفی مرحوم آیت الله سید محمد حسین مصباح موسوی و تجلیل از شخصیت و خدمات ماندگار آن مرحوم ایجاد شده است.